ایران بر لبه پرتگاه ابربحران آب / زنگ خطر پاییز به صدا درآمد
با گذشت سه هفته از پاییز و عدم ثبت بارش مؤثر در بیشتر نقاط کشور، زنگ‌های خطر برای یک “ابربحران ملی آب” به صدا درآمده است.
در حالی که ذخیره سدهای تهران به سطح بحرانی ۱۳ درصد سقوط کرده و میانگین پرشدگی سدهای کشور تنها ۳۴ درصد است، گزارش‌های رسمی و تحلیل کارشناسان یک تصویر هماهنگ اما نگران‌کننده را ترسیم می‌کند: ایران نه تنها با یک پاییز خشک، بلکه با پیامدهای دهه‌ها “حکمرانی غلط آب” روبروست؛ وضعیتی که در آن، برداشت ۸۸ درصدی از منابع آب تجدیدپذیر، کشور را در برابر خشکسالی آسیب‌پذیرتر از همیشه کرده است.
۱. وضعیت قرمز منابع آبی: اعداد چه می‌گویند؟
مقامات رسمی و کارشناسان بر سر بحرانی بودن وضعیت اتفاق نظر دارند. عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب، تأیید می‌کند که تمام پیش‌بینی‌ها حاکی از پاییزی کم‌بارش در بیش از ۸۰ درصد پهنه ایران است. این در حالی است که به گفته جمال محمدولی سامانی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس، کشور سال آبی گذشته را با کاهش ۴۵ درصدی بارش (فقط ۱۵۰ میلی‌متر در برابر میانگین بلندمدت ۲۳۰ میلی‌متر) به پایان رسانده است. این کمبود بارش، خود را در خالی شدن سدها نمایان کرده است:
- ذخیره سدهای تهران: ۱۳ درصد
- میانگین ذخیره سدهای کشور: ۳۴ درصد
۲. راهکارهای مدیریتی دولت: از افت فشار تا اصلاح الگوی کشت
در واکنش به این بحران، دولت مجموعه‌ای از اقدامات مدیریتی را در دستور کار قرار داده است:
- آب شرب: افت فشار آب در شهرها، مشابه تابستان، ادامه خواهد یافت و به شهروندان توصیه شده از پمپ و مخزن استفاده کنند.
- بخش کشاورزی: سهم آب این بخش که ۸۰ درصد مصرف کشور را تشکیل می‌دهد، امسال از حدود ۸۰ به ۵۱ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. وزارت جهاد کشاورزی با اقداماتی نظیر تعویق دو هفته‌ای کشت دیم، انتقال کشت سبزی و صیفی به گلخانه، تبدیل کشت بهاره چغندرقند به پاییزه و توسعه آبیاری نوین (نوار تیپ)، مدعی است که توانسته تولید را با وجود کاهش منابع حفظ کند.
- بخش صنعت: سیاست اصلی، الزام صنایع به استفاده از آب نامتعارف (پساب) است، هرچند زیرساخت‌های آن هنوز برای همه صنایع فراهم نیست.
۳. ریشه‌های بحران: فراتر از کمبود بارش
کارشناسان هشدار می‌دهند که این اقدامات تنها “مرهمی موقت” هستند و ریشه بحران جای دیگری است:
- برداشت بی‌رویه از منابع (Over-exploitation): به گفته سامانی، در حالی که استاندارد جهانی استفاده حداکثر ۴۰ درصدی از آب تجدیدپذیر را مجاز می‌داند، این رقم در ایران به ۸۸ درصد و در برخی مناطق به بالای ۱۰۰ درصد رسیده است.
- تخریب ذخایر استراتژیک: آرش آذرانفر، کارشناس آب، تأکید می‌کند که “آب‌های زیرزمینی” که باید ذخیره استراتژیک کشور برای دوران خشکسالی باشند، طی دهه‌های گذشته به دلیل برداشت بی‌رویه و آلودگی، خود به بخشی از بحران تبدیل شده‌اند.
- عدم شفافیت: کارشناسان منتقدند که عدم دسترسی عمومی به داده‌های دقیق وزارت نیرو، تحلیل مستقل و پیش‌بینی صحیح بحران را ناممکن کرده است.
۴. کشاورزان، قربانیان اصلی: تناقض در پرداخت خسارت
در حالی که کشاورزان در خط مقدم آسیب‌های خشکسالی قرار دارند، ابهام در حمایت دولتی از آن‌ها مشهود است. پژمان اعلایی از مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید: “در سال گذشته هیچ کشاورزی از دولت خسارت دریافت نکرده”، زیرا بودجه محدود بوده و بیمه‌ها نیز گران شده‌اند. این در حالی است که معاون وزارت جهاد کشاورزی از پوشش بیمه اجباری و ارسال گزارش خسارت به ستاد بحران طبق قانون خبر می‌دهد. این تناقض، نشان‌دهنده شکاف عمیق بین قوانین حمایتی و اجرای عملی آن‌هاست.
